Τα 6 καπέλα της σκέψης (E. de Bono)

Έξι Καπέλα της Σκέψης

μια μέθοδος προσέγγισης και επίλυσης προβλήματος

Περιεχόμενα

Εισαγωγή

Μέθοδος εφαρμογής

Τα 6 καπέλα (λευκό, κόκκινο, μαύρο, κίτρινο, πράσινο, γαλάζιο)

Πλεονεκτήματα, Οφέλη

Πηγές

Εισαγωγή

Η μέθοδος των «έξι καπέλων της σκέψης» που εισηγείται ο Edward de Bono είναι μια πρόταση σφαιρικής προσέγγισης και επίλυσης ενός προβλήματος ή λήψης απόφασης από ένα άτομο ή μια ομάδα. Τα καπέλα με τα έξι διαφορετικά χρώματα συμβολίζουν διαφορετικούς τρόπους/παραμέτρους σκέψης. «Φορώντας» διαδοχικά τα καπέλα, αλλάζουμε την μέθοδο της σκέψης ή την οπτική μας στο εκάστοτε θέμα. Η μέθοδος λειτουργεί σαν μια δραστηριότητα καταιγισμού ιδεών (ιδεοθύελλα), όπου με συστηματικό τρόπο κατατίθενται κάθε φορά ιδέες, συναισθήματα, προτάσεις, κριτική κλπ με σκοπό την εύρεση της βέλτιστης λύσης. 

Μέθοδος εφαρμογής

Ο συντονιστής της ομάδας:

1.    Εισηγείται τη μέθοδο.

2.    Δημιουργεί ατμόσφαιρα εμπιστοσύνης και σεβασμού των συμμετεχόντων.

3.    Θέτει τους κανόνες.

4.    Περιγράφει τον ρόλο κάθε καπέλου:

• Το Λευκό καπέλο εκπροσωπεί τα δεδομένα/πληροφορίες τις σχετικές με την κατάσταση ή το πρόβλημα. Είναι η αντικειμενικότητα, χωρίς εξηγήσεις.
• Το Κόκκινο καπέλο εκφράζει τα συναισθήματα για το πρόβλημα ή κατάστασης. Είναι η υποκειμενικότητα, χωρίς δικαιολογήσεις. 
• Το Πράσινο καπέλο παράγει νέες ιδέες, προτάσεις ή λύσεις. Συμβολίζει την ανοιχτή και δημιουργική σκέψη. 
• Το Κίτρινο καπέλο αναφέρεται στις θετικές πτυχές μιας προτεινόμενης λύσης, τα πλεονεκτήματα ή τα μελλοντικά οφέλη.
• Το Μαύρο καπέλο συλλέγει όλες τις αρνητικές πτυχές μιας λύσης ή απόφασης. Περιγράφει κινδύνους, δυσφορίες ή αρνητικές επιπτώσεις. 
• Το Γαλάζιο καπέλο συντονίζει, προτείνει και καθοδηγεί. Επιστατεί για την τήρηση της διαδικασίας και την εστίαση προς τη σωστή κατεύθυνση.

5.    Ξεκινά με το γαλάζιο καπέλο. Παρουσιάζει στα μέλη της ομάδας το πρόβλημα/θέμα. Θέτει ή ρωτά για τον σκοπό/στόχους της συνάντησης (αναμενόμενα αποτελέσματα). Εστιάζει στο ζήτημα ενδιαφέροντος[1]. Θέτει χρονικά όρια.

6.    Φορώντας το εκάστοτε καπέλο καλεί τα μέλη να φορέσουν το ανάλογο καπέλο. Δίνει οδηγίες, καταγράφει στον πίνακα, κατευθύνει τη ροή της σύσκεψης βάσει των ευρημάτων και τον επιδιωκόμενο σκοπό κλπ.

7.    Με το γαλάζιο καπέλο, κλείνει τη σύσκεψη αφού γίνει ο τελικός αναστοχασμός.

Επισημάνσεις

• Τα καπέλα μπορεί να χρησιμοποιούνται: α) χωριστά το ένα από τα άλλα, όταν απαιτείται ένας συγκεκριμένος τρόπος σκέψης ή β) διαδοχικά και με συγκεκριμένη σειρά (εξελισσόμενη ή προκαθορισμένη) για να ερευνήσουμε ένα ζήτημα συνολικά.
• Μπορούμε να χρησιμοποιούμε οποιοδήποτε καπέλο όσο συχνά θέλουμε.
• Δεν είναι απαραίτητο να χρησιμοποιούμε όλα τα καπέλα.
• Δεν υπάρχει μία μόνον σωστή ακολουθία.
• Ο συντονιστής ξεκινά και τελειώνει συνήθως με το γαλάζιο καπέλο και ορίζει τη διαδοχή των καπέλων. Ενδεικτικά: γαλάζιο, κόκκινο, λευκό κ.ο.κ.
• Μόνο ο συντονιστής υποδεικνύει τις αλλαγές καπέλων.
• Δίνει συνήθως 1΄ σε κάθε συμμετέχοντα και μόνον εφόσον εκφράζονται ακόμη ουσιαστικές ιδέες δίνεται χρονική παράταση. Στο κόκκινο καπέλο είναι αρκετό 1΄για την έκφραση των συναισθημάτων (χωρίς δικαιολόγηση) όλων των παρευρισκομένων.
• Ο συντονιστής μπορεί να ζητήσει από τα άτομα ξεχωριστά το καθένα να εκφραστεί βάσει κάποιου καπέλου. Η προσωπική σκέψη είναι ιδιαίτερα χρήσιμη με το πράσινο, κίτρινο και μαύρο καπέλο. (λχ. Κύριε… δεν έχουμε ακούσει την άποψή σας. Ποια είναι η άποψή σας με το μαύρο καπέλο;)
• Συχνά τα διαφορετικά καπέλα αλληλοκαλύπτονται, αλλά δεν χρειάζεται να γινόμαστε σχολαστικοί.
• Όταν υπάρχουν αλληλοσυγκρουόμενες ιδέες, θεωρούμε ότι και οι δύο είναι σωστές κάτω από ορισμένες συνθήκες. Σε επόμενο βήμα μπορούμε να δούμε ποια από τις δύο ταιριάζει πιο πολύ στις παρούσες περιστάσεις.
• Συνήθως το κόκκινο, κίτρινο και μαύρο καπέλο χρησιμοποιούνται για αξιολόγηση, όχι μόνο για πληροφορίες.
• Ο στόχος της μεθόδου πρέπει να είναι σαφής για όλη την ομάδα.
• Οι λύσεις που προτείνονται στο τέλος της διαδικασίας να εγκρίνονται από όλα τα άτομα.
• Η διαδικασία εύρεσης και εφαρμογής της λύσης να είναι αρκετά ξεκάθαρη ώστε να εφαρμόζεται στο συγκεκριμένο πλαίσιο της προβληματικής κατάστασης. 

Τα 6 καπέλα

Είναι σημαντικό να υπάρχει διαρκώς η νοητική απεικόνιση των καπέλων, και σ’ αυτό συμβάλλει η χρωματική διαφοροποίηση. Το ζητούμενο είναι να υπάρχει η σύνδεση του χρώματος του καπέλου με την αντίστοιχη λειτουργία. Η ουδετερότητα των χρωμάτων μας επιτρέπει να επεξεργαζόμαστε θέματα χωρίς να ερχόμαστε σε δύσκολη θέση.

 

Λευκό Καπέλο σκέψης 

v Το λευκό χρώμα είναι ουδέτερο και αντικειμενικό.

v Το λευκό Καπέλο αντιπροσωπεύει πληροφορίες γνωστές ή αναγκαίες, δηλαδή γεγονότα, αριθμούς, ανάγκες και κενά πληροφοριών. Μας βοηθά να διαχωρίζουμε τις αντικειμενικές πληροφορίες από τις γνώμες. Απλώς περιγράφει τον κόσμο. Δεν παρουσιάζει κάτι ως απόλυτο, αλλά ως μια κατεύθυνση.

v Για να πάρουμε τις σωστές πληροφορίες πρέπει να υποβάλλουμε ακριβείς ερωτήσεις.

v Αν παρουσιαστούν δύο αντικρουόμενες πληροφορίες, λαμβάνονται υπόψη και οι δύο, χωρίς να γίνεται αντιπαράθεση. Θα επιλέξουμε ανάμεσά τους μόνον αν είναι εντελώς απαραίτητο.

v Αν οι ζητούμενες πληροφορίες είναι υπερβολικά πολλές, εστιάζουμε τις ερωτήσεις σε συγκεκριμένο θέμα.

v Το λευκό καπέλο συνήθως χρησιμοποιείται στην αρχή, ως υπόβαθρο για τις σκέψεις που θα ακολουθήσουν. Μπορεί όμως να χρησιμοποιηθεί και στο τέλος με τη μορφή απολογισμού (- Ταιριάζουν οι προτάσεις μας με τις υπάρχουσες πληροφορίες;)

v Δεν χρησιμοποιούμε ακόμα και τις ουδέτερες πληροφορίες για να στηρίξουμε μια συγκεκριμένη άποψη.

v Το λευκό καπέλο απαιτεί μεγάλη αυτοπειθαρχία για να διαχωρίζει το άτομο τα αντικειμενικά δεδομένα από τις εικασίες, πεποιθήσεις, ερμηνείες, σχόλια.

v Αλλά κι όταν παρουσιάζουμε πεποιθήσεις, καλό να τις επαληθεύουμε πρώτα, να δηλώνουμε  το πρόσωπο προέλευσης (επίκληση στην αυθεντία) κλπ. Δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιούμε την προσωπική μας άποψη λειτουργώντας με το λευκό καπέλο.

v Εκφράσεις του τύπου: πάντα, συνήθως, συχνά, σπάνια, ποτέ κλπ θεωρούνται αποδεκτές καθώς συνιστούν επαληθευμένα δεδομένα. Με το ίδιο σκεπτικό και εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις μπορεί αν διατυπώνονται ως ειδικές περιπτώσεις (λχ κάποιος έπεσε από αεροπλάνο χωρίς αλεξίπτωτο και επέζησε).

v Μπορούμε να φορέσουμε το λευκό καπέλο ή να το αρνηθούμε.

v Ενδεικτικά ερωτήματα:

• Ποιες πληροφορίες διαθέτουμε; Τι πληροφορίες απαιτούνται; Ποιες ερωτήσεις πρέπει να γίνουν; Πώς θα αποκτήσουμε τις πληροφορίες που χρειαζόμαστε (μελέτες, ερωτηματολόγια); Άλλοι τρόποι άντλησης πληροφοριών; κλπ.
• Ίσως χρειαζόμαστε σε αυτό το σημείο Λευκό Καπέλο σκέψης… ( = Ας αφήσουμε στην άκρη αυτά που συζητάμε και ας δούμε τι πληροφορίες διαθέτουμε)
• Μόνο τα δεδομένα, παρακαλώ,  χωρίς ερμηνείες και αντιπαραθέσεις.
• Ας  συνοψίσουμε τις πληροφορίες που έχουμε για αυτή την λύση, μιας κι αυτές δεν είναι σαφείς και επαρκείς. (Πχ  για να λύσουμε ένα πρόβλημα παρακολούθησης στο σχολείο μπορούμε να αποφασίσουμε μία πιο στενή επαφή με τους γονείς του μαθητή με διάφορους τρόπους) 

Κόκκινο Καπέλο σκέψης  

v Το κόκκινο χρώμα είναι η φωτιά και δηλώνει θυμό και γενικά συναισθήματα.

v Το Κόκκινο Καπέλο συμβολίζει τη διαίσθηση/προαίσθημα/αίσθηση, το ένστικτο, τα συναισθήματα, τη μη-λογική πλευρά μας. Επιτρέπει στο άτομο να εκφραστεί χωρίς να δικαιολογήσει/τεκμηριώσει τα συναισθήματά του για το θέμα τη συγκεκριμένη στιγμή. Είναι καλό να επικαλεστούμε τα συναισθήματα και τη διαίσθηση σε μία συζήτηση, εφόσον συνδυάζονται και με τη λογική.

v Κάθε απόφαση έχει αξιολογική βάση, οπότε η επιλογή πορείας καθορίζεται από αξίες και συναισθήματα. Και, κάθε σωστή απόφαση πρέπει τελικά να είναι συναισθηματική.

v Τα συναισθήματα δίνουν αξία στη σκέψη μας και την προσαρμόζουν στις ανάγκες μας και στο περιεχόμενο της στιγμής. Σκοπός της σκέψης είναι να ικανοποιήσει τα συναισθήματα.

v Δεν πρέπει να υπερβάλλουμε στη χρήση του κόκκινου καπέλου. Και πάντα να ζητείται με συγκεκριμένο και επίσημο τρόπο.

v Το κόκκινο καπέλο είναι το ακριβώς αντίθετο από το λευκό καπέλο (ουδέτερο).

v Μας δίνει την ευκαιρία να εκφράσουμε απόψεις/γνώμες[2], συναισθήματα, προαίσθημα κλπ με την πραγματική τους μορφή, χωρίς να τα μεταμφιέζουμε σε κάτι άλλο.

v Μπορούμε να εκφράσουμε όλο το φάσμα των συναισθημάτων: φόβος, θυμός, μίσος, δυσπιστία, ζήλια, αγάπη, ενθουσιασμός, «το λατρεύω», «μου αρέσει», ουδέτερο, αβέβαιο, αμφίβολο, ανάμικτο, απωθητικό, κ.ο.κ.

v Πρέπει κάθε φορά να ξεκαθαρίζουμε για ποιο θέμα χρησιμοποιούμε το κόκκινο καπέλο, διαφορετικά προκαλείται σύγχυση.

v Χρησιμοποιείται πάντα σε προσωπικό επίπεδο.

v Το κόκκινο καπέλο μειώνει τους διαπληκτισμούς.

v Τα συναισθήματα του κόκκινου καπέλου μπορούν να εκφράζονται οποιαδήποτε στιγμή στην πορεία της συζήτησης και να αφορούν στο συγκεκριμένο ζήτημα ή τον τρόπο διεξαγωγής της συζήτησης.

v Όλοι είναι υποχρεωμένοι να μιλήσουν, έστω κι αν δηλώσουν ότι είναι μπερδεμένοι ή έχουν ανάμικτα συναισθήματα, οπότε ο συντονιστής μπορεί να ρωτήσει μεταξύ ποιων συναισθημάτων βρίσκεται.

v Όταν εκφραστούν τα συναισθήματα μπορούμε να τα ερευνήσουμε περαιτέρω ή να τα αλλάξουμε (- Μην το παίρνει ως ήττα/λάθος, αλλά ως εμπειρία μάθησης, και η μάθηση κοστίζει).

v Είναι χρήσιμο να φανταζόμαστε το συναισθηματικό υπόβαθρο των άλλων και πώς αυτό θα μπορούσε να αλλάξει τα πράγματα. Επίσης, να φανταζόμαστε τα πράγματα χωρίς τις υπάρχουσες αντιπαλότητες και τη δυνάμει πορεία της κοινής δράσης.

v Κάτι έχει μια συγκεκριμένη αξία για τη μια πλευρά και διαφορετική αξία για μια άλλη. Αυτές οι αξίες μπορούν να εκφραστούν απευθείας μέσω της σκέψης του κόκκινου καπέλου.

v Όταν ο πρώτος τελειώσει, οι υπόλοιποι μπορούν να κάνουν ερωτήσεις ή να μιλήσουν για τα δικά τους συναισθήματα που αφορούν στο υπό συζήτηση πρόβλημα.

v Χρησιμοποιούμε το κόκκινο καπέλο μετά το αρχικό γαλάζιο, όταν οι παρευρισκόμενοι έχουν διαμορφωμένα ήδη έντονα συναισθήματα για το ζήτημα.

v Το κόκκινο καπέλο μετά το τελικό γαλάζιο καπέλο επανεξετάζει και αξιολογεί (Πώς νιώθουμε για τις σκέψεις μας; Είμαστε ευχαριστημένοι με το αποτέλεσμα; Κάναμε καλή δουλειά;). Δεν είναι όμως αξιολογική κρίση.

v Ενδεικτικά ερωτήματα:

• Ποιες οι εντυπώσεις σας, η διαίσθηση τα συναισθήματά σας πάνω στο θέμα;
• Πώς νιώθεις για το ζήτημα που συζητάμε; (-απαίσιο, δεν τον συμπαθώ, έχω ένα προαίσθημα, έχω αδυναμία στον …, νιώθω, δεν νομίζω ότι είναι τίμιο, είμαι πολύ ευχαριστημένος με…, δυσαρέσκεια, σκυθρωπός, προσβολή, κλπ) 

Μαύρο Καπέλο σκέψης 

v Το μαύρο χρώμα είναι σοβαρό.

v Το Μαύρο Καπέλο αντιπροσωπεύει την ορθή κρίση/σύνεση, και συχνά αποτελεί τον δικηγόρο του διαβόλου ή τον λόγο για τον οποίο κάτι δεν θα πετύχει. Είναι το καπέλο της κρίσης και της προσοχής και έχει τεράστια χρησιμότητα. Δεν είναι το καπέλο της έριδας, ούτε αρνητικό ή κατώτερο των άλλων. Χρησιμοποιείται για να δείξει γιατί μία πρόταση δεν συμβαδίζει με τα δεδομένα, την ηθική, τη διαθέσιμη εμπειρία, τον νόμο, το σύστημα που εφαρμόζεται ή την τακτική που ακολουθείται. Δείχνει τι δεν μας ταιριάζει και τι δεν θα έχει αποτέλεσμα. Το μαύρο καπέλο πρέπει να στηρίζεται πάντα στη λογική. Είναι το καπέλο της επιβίωσης. Η αντίθετη πλευρά παρουσιάζεται με το κίτρινο καπέλο.

v Εστιάζουμε στον λόγο για τον οποίο κάτι μπορεί να μην έχει το επιθυμητό αποτέλεσμα.

v Αξιολόγηση κινδύνου. Πιθανά προβλήματα και εμπόδια. Επιφυλακτικότητα (η ιδέα μπορεί να μην αρέσει, να έχει νομικά προβλήματα κλπ). Προσοχή. Κίνδυνος. Δυσκολίες. Υποδεικνύει τις αδυναμίες μιας ιδέας.

v Επειδή οι υποθέσεις μας στηρίζονται στην εμπειρία (ατομική, ομαδική) και το παρελθόν, πρέπει να εξετάζουμε αν είναι ίδιες οι συνθήκες.

v Με το μαύρο καπέλο μπορούμε να υποδείξουμε ελλείψεις στην ίδια τη διαδικασία της σκέψης.

v Όλοι πρέπει να το φορέσουν και να εκφράσουν την κριτική τους. Εκτός της προκαθορισμένης ώρας κανείς δεν επιτρέπεται να ασκεί κριτική.

v  Η υπερβολική χρήση του μαύρου καπέλου δεν μας βοηθά. Συχνά καθοδηγείται απλώς από εγωισμό.

v Κατά την αξιολόγηση το μαύρο καπέλο δείχνει αν πρέπει ή όχι να συνεχίσουμε σε μια ιδέα. Η τελική απόφαση βασίζεται στον συνδυασμό του λευκού καπέλου (δεδομένα), του κίτρινου (οφέλη), του μαύρου (επιφυλάξεις) και του κόκκινου (συναισθήματα)

v Ενδεικτικά ερωτήματα:

• Ίσως πρέπει να φορέσουμε το μαύρο καπέλο γι’ αυτό το θέμα (αντί «Μην είσαι τόσο αρνητικός»)
• Θα ήθελα να δούμε τα πράγματα με το μαύρο καπέλο.
• Τι θα συμβεί, αν δράσουμε κατ’ αυτόν τον τρόπο;
• Θα είναι αποδεκτό;
• Έχουμε πόρους για να το κάνουμε;
• Πώς θα αντιδράσει ο κόσμος;
• Πώς θα αντιδράσουν οι ανταγωνιστές;
• Τι μπορεί να πάει στραβά;
• Ποια είναι τα πιθανά προβλήματα;
• Θα συνεχίσει να είναι προσοδοφόρο; 

Κίτρινο Καπέλο σκέψης 

v Το κίτρινο χρώμα είναι φωτεινό και θετικό. Λιακάδα και αισιοδοξία.

v Το Κίτρινο Καπέλο συμβολίζει την εξυπνάδα, την αισιοδοξία και τη θετική λογική. Δείχνει γιατί κάτι θα πετύχει και θα ωφελήσει. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τα πιθανά αποτελέσματα κάποιας προτεινόμενης ενέργειας, αλλά και για να εντοπίσει κάτι σημαντικό από ένα προηγούμενο γεγονός. Πλεονεκτήματα, οφέλη συνδυασμένα με λογική. Η αισιόδοξη άποψη. Θετικά σημεία. Ελπίδα και θετική σκέψη. Αξίες.

v Εποικοδομητική και παραγωγική σκέψη.

v Η θετική σκέψη πρέπει να είναι ένα μείγμα περιέργειας, ευχαρίστησης, πλεονεξίας και επιθυμίας για πραγματοποίηση. Από αυτά εξαρτάται κατά πολύ η πρόοδος, το μέλλον. Το κύριο στοιχείο των επιτυχημένων ανθρώπων είναι η ακατανίκητη επιθυμία τους να πραγματοποιούν.

v Ακόμη κι όταν εξετάζουμε κάτι παλιότερο, μπορούμε να το δούμε από τη θετική πλευρά ή ερμηνεία. (- Η αποτυχία της στις εξετάσεις ήταν ό,τι καλύτερο της έχει συμβεί. Δεν θα ήταν ευχαριστημένη ως καθηγήτρια). Οι προτάσεις γίνονται για να τροποποιήσουμε ή να βελτιώσουμε κάτι παλιότερο, να το επανεξετάσουμε διαφορετικά, να λύσουμε ένα πρόβλημα, να αναζητήσουμε ευκαιρίες, να εφαρμόσουμε κάτι που έχει δοκιμαστεί αλλού, να προβλέψουμε τις εξελίξεις, να εκμεταλλευτούμε μια ευκαιρία.

v Στην προσπάθειά μας να είμαστε δημιουργικοί είναι σημαντικό γρήγορα να μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια καλή ιδέα, αναπτύσσοντας τη σχετική ευαισθησία στην αξία (και όχι μόνο στους κινδύνους του μαύρου καπέλου).

v Το κίτρινο καπέλο δεν βασίζεται στα προσωπικά κίνητρα (δική μας ιδέα, προσωπικό συμφέρον), αλλά είναι μια συνειδητή μέθοδος να βλέπουμε καθαρά την αξία κάποιας ιδέας.

v Απαιτεί πειθαρχία όπως το λευκό ή το μαύρο καπέλο. Είναι η συνειδητή αναζήτηση του θετικού και ωφέλιμου. Αναζήτηση δεν σημαίνει απαραίτητα και εύρεση. Αλλά συχνά τα θετικά δεν είναι εμφανή στην πρώτη ματιά. Εκεί θέλει οξυδέρκεια.

v Η σκέψη με το κίτρινο καπέλο δεν πρέπει να έχει περιορισμούς. Το θετικό φάσμα μπορεί να εκτείνεται από την υπεραισιοδοξία, το όραμα και τα όνειρα  έως το λογικό-πρακτικό.

v Δεν σταματούμε στην ελπίδα, αλλά εστιάζουμε στη δράση.

v Στον χάρτη της σκέψης πάντα πρέπει να σημειώνονται οι αισιόδοξες προτάσεις, χωρίς απαραιτήτως να τις έχουμε αξιολογήσει λεπτομερώς εκ των προτέρων. Αρκεί μια πρόχειρη εκτίμηση των πιθανοτήτων(σίγουρα, πολύ πιθανόν, κάποιες πιθανότητες, ίσες πιθανότητες επιτυχίας-αποτυχίας, ελάχιστες πιθανότητες). Άρα, σημειώνουμε και τις ελάχιστα πιθανές προτάσεις, απόψεις. Το ίδιο, δεν είναι απαραίτητο να είναι πλήρως τεκμηριωμένες οι αισιόδοξες απόψεις (εικασίες).

v Με το κίτρινο καπέλο διερευνούμε πιθανές αλλαγές, κάνοντας υποθέσεις τύπου «αν». Η δράση και οι αποφάσεις μας δεν πρέπει να βασίζονται σε υποθετικές διερευνήσεις, εκτός κι αν πρόκειται για αμυντικές επιλογές (πχ. ασφάλεια πυρός).

v Αν με το καλύτερο δυνατό σενάριο τα οφέλη προβλέπονται μικρά, τότε ίσως δεν πρέπει να εφαρμόσουμε την ιδέα (τουλάχιστον προς τον παρόν).

v Έχοντας ένα όραμα μπορούμε να πετύχουμε τους στόχους μας ακόμη κι αν έχουμε ελάχιστες ελπίδες. Το όραμα είναι σημαντικό να συνοδεύεται από λεπτομέρειες, σχεδιασμό και ανίχνευση των ωφελειών.  Η έξαψη και ο ενθουσιασμός ενός οράματος μπορούν να προχωρήσουν πέρα από την αντικειμενική κρίση. Ένα όραμα καθορίζει την κατεύθυνση της σκέψης και της δράσης.

v Η σκέψη του κίτρινου καπέλου και του πράσινου (δημιουργικότητα) δεν ταυτίζονται. Ενώ η δημιουργικότητα σχετίζεται με την αλλαγή, την καινοτομία, τις εναλλακτικές λύσεις και τις νέες ιδέες, το θετικό κίτρινο καπέλο ενδιαφέρεται για την αποτελεσματική εφαρμογή παλιών ή ξένων ιδεών, τη θετική στάση προκειμένου να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα. Γενικά, ενδιαφέρεται για το θετικό αποτέλεσμα περισσότερο από την καινοτομία.

v Είναι καπέλο αξιολόγησης και δεν μπορεί να βασίζεται στη φαντασία

v Φορούμε το κίτρινο καπέλο (οφέλη) πριν από το μαύρο (επιφυλάξεις), όταν θέλουμε να εκτιμήσουμε καταστάσεις.

v ‘Όταν παρουσιαστεί μια πρόταση, την αναπτύσσουμε περισσότερο και μετά την υποβάλλουμε στην αξιολόγηση του μαύρου και κίτρινου καπέλου.

v Η σκέψη του κίτρινου καπέλου μπορεί να εντοπίζει ευκαιρίες (αντιστοίχως με τις επιφυλάξεις του μαύρου καπέλου) και να αφήσει στο πράσινο καπέλο να βρει νέους τρόπους εκμετάλλευσης αυτών των ευκαιριών.

v Ενδεικτικά ερωτήματα:

• Αυτή η ιδέα δεν φαίνεται να υπόσχεται πολλά, ας την εξετάσουμε με το κίτρινο καπέλο.
• Ποια είναι τα οφέλη, οι αξίες; Για ποιον; Κάτω από ποιες συνθήκες; Πώς εκφράζονται οι συγκεκριμένες αξίες;
• Ανέφερες τους λόγους για τους οποίους δεν σου αρέσει η ιδέα και γιατί θα αποτύχει. Τώρα θα ήθελα, φορώντας το κίτρινο καπέλο, να μας πεις τι βλέπεις. 

Πράσινο Καπέλο σκέψης 

v Το πράσινο χρώμα δηλώνει την αφθονία, τη βλάστηση, τη γονιμότητα, την ενέργεια.

v Το Πράσινο Καπέλο αποτελεί το καπέλο της δημιουργικότητας, των εναλλακτικών, των νέων ιδεών αλλά και άλλων που απλώς τροποποιούμε/βελτιώνουμε, των προτάσεων, των στοιχείων που παρουσιάζουν ενδιαφέρον, των προκλήσεων και των αλλαγών, των πιθανοτήτων και των λύσεων.

v Περιλαμβάνει τόσο την αυθόρμητη όσο και τη συνειδητή δημιουργικότητα.

v Δημιουργικότητα δεν σημαίνει απλώς θετική και αισιόδοξη στάση (κίτρινο καπέλο), αλλά πραγματικά νέες ιδέες, προσεγγίσεις, λύσεις.

v Όλοι πρέπει να κάνουν μια δημιουργική προσπάθεια ή αλλιώς να μην μιλήσουν. Η δημιουργική σκέψη είναι εφικτή και από αυτούς που πιστεύουν το αντίθετο για τον εαυτό τους. Σε κάθε περίπτωση και παρά τα φτωχά (ενδεχομένως) αποτελέσματα αξίζει κάποιος να προσπαθήσει και να διαθέσει τον απαραίτητο εστιασμένο χρόνο.

v Με το πράσινο καπέλο παρουσιάζουμε τις δυνατότητες. Η πρόοδος δεν απορρέει μόνο από την ανάλυση και διαχείριση των πληροφοριών και τα λογικά συμπεράσματα. Στο πλαίσιο των δυνατοτήτων μπορούμε να δούμε τις πληροφορίες με νέους τρόπους.

v Με το πράσινο καπέλο ξεπερνάμε τις δυσκολίες του μαύρου καπέλου, αφού προτείνουμε τροποποιήσεις, εναλλακτικές, διορθώσεις κλπ.

v Αν οι ιδέες είναι πολλές, είναι αδύνατον να εξεταστούν όλες, οπότε με το κόκκινο καπέλο ζητάμε να επιλέξουμε εκείνες που ταιριάζουν περισσότερο σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο (λχ. χαμηλό κόστος, εύκολα ελεγχόμενες). Οι άλλες ιδέες μπορούν να περιμένουν.

v Η σκέψη του πράσινου καπέλου ασχολείται με την αλλαγή, τη δημιουργικότητα, ώστε τα πράγματα να γίνουν με πιο απλό και καλύτερο τρόπο.

v  Ίσως χρειαστεί να προτείνουμε ως «προκλήσεις» ιδέες σκοπίμως παράλογες, προκειμένου να δημιουργήσουμε νέες ιδέες. Οι νέες ιδέες είναι «δενδρύλλια» που χρειάζονται το πράσινο καπέλο για να τα προστατέψει από τον «πάγο» του μαύρου καπέλου.

v Η δημιουργικότητα εμπεριέχει πρόκληση, εξερεύνηση και ρίσκο.

v Το πράσινο καπέλο εργάζεται με την εγκάρσια σκέψη που σημαίνει μεταστροφή του προτύπου σε  συστήματα ασύμμετρης προτυποποίησης. Η εγκάρσια σκέψη σχετίζεται με τους μηχανισμούς του χιούμορ, διότι και τα δύο στηρίζονται στην ασύμμετρη φύση των προτύπων σκέψης, καθώς αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα με ένα ξαφνικό άλμα ή επίγνωση. Δεν ακολουθούμε τα πρότυπα, αλλά κινούμαστε εγκαρσίως, οπότε φτάνουμε σε ένα «εύρηκα». Μέχρι τώρα η νοητική μας κουλτούρα  επεξεργάζονταν μαθηματικά, στατιστικά, λεκτικά, συμβολικά, λογικά δεδομένα, ενώ η εγκάρσια σκέψη προσπαθεί να αλλάξει τα εδραιωμένα πρότυπα και περιλαμβάνει στάσεις, ιδιώματα, τεχνικές.

v Με τη σκέψη του πράσινου καπέλου αντικαθιστούμε την κρίση με την κίνηση προς τα μπροστά. Χρησιμοποιούμε μια ιδέα για να δούμε πού θα μας οδηγήσει.

v Μια ιδέα μπορούμε να τη χρησιμοποιήσουμε ως ενδιάμεσο σκαλοπάτι για να καταλήξουμε κάπου αλλού, άλλες φορές την αφήνουμε να ωριμάσει κι άλλες φορές την αναπτύσσουμε και διαμορφώνουμε σε κάτι συγκεκριμένο και πρακτικό.

v Αναζητώντας την προκλητική οπτική (πο) υπερβαίνουμε τη συνηθισμένη εμπειρία, τα υπάρχοντα πρότυπα αντίληψης.

v Μια τεχνική αναζήτησης προκλήσεων η χρήση μιας τυχαίας λέξης (αρ. σελ σε λεξικό, αρ. σειράς, επιλογή ουσιαστικού (πχ. βάτραχος και καμπάνια βατράχου, τυρί και καμπάνια TV). Η επιλογή του τυχαίου παρέχει ένα διαφορετικό σημείο εκκίνησης της δημιουργικής φαντασίας.

v Να αναζητούμε εναλλακτικές δυνατότητες (αντίληψης, εξήγησης, δράσης) ακόμη κι όταν είμαστε ικανοποιημένοι με την εξέλιξη του έργου, μέσα σ’ ένα συγκεκριμένο πλαίσιο αλλά και πέρα από αυτό.

v Πρέπει να αναπτύξουμε τη δεξιότητα δημιουργικής σκέψης.

v Να αναζητούμε νέες ιδέες, κάποια μπορεί να έχει ιδιαίτερη αξία ή να οδηγεί σε νέες κατευθύνσεις ή να χρειάζεται ωρίμανση ή να προκαλεί νέες αρχές.

v Απαραίτητο στοιχείο της δημιουργικής διαδικασίας είναι η διαμόρφωση μιας ιδέας ώστε να ικανοποιεί τόσο τη συγκεκριμένη κατάσταση όσο και τις ανάγκες εκείνων που θα την εφαρμόσουν.

v Αρχίζοντας από το πράσινο καπέλο, μπορούμε με τη σειρά να φορέσουμε το κίτρινο, το μαύρο, το κόκκινο

v Αν. τελικά μια ιδέα δεν γίνει με ενθουσιασμό, δεν πρόκειται να επιτύχει, όσο καλή κι αν είναι.

v Ενδεικτικά ερωτήματα:

• Πιστεύω ότι εδώ πρέπει να σκεφτούμε φορώντας το πράσινο καπέλο (αντί «Τώρα χρειαζόμαστε λίγη δημιουργικότητα»).
• Χρειαζόμαστε τη δημιουργικότητα του πράσινου καπέλου, διότι τίποτε άλλο δεν έχει φέρει αποτέλεσμα.
• Με το μαύρο καπέλο κάνεις θαυμάσια δουλειά. Δοκίμασε τι μπορείς να κάνεις και με το πράσινο καπέλο.
• Έχετε 5΄ να βρείτε ο καθένας λύσεις στο πρόβλημα μόνοι τους. Κρατήστε σημειώσεις και τις συζητήσουμε αργότερα. 

Γαλάζιο Καπέλο σκέψης 

v Το γαλάζιο χρώμα είναι δροσερό, το χρώμα του ουρανού, πάνω απ’ όλα.

v Το γαλάζιο Καπέλο χρησιμοποιείται για να διευθύνει την κατεύθυνση και διαδικασία σκέψης. Είναι η γενική οργάνωση, η επισκόπηση ή ο έλεγχος της διαδικασίας-διεργασίας. Διαχειρίζεται την οργάνωση της σκέψης. Είναι ο προγραμματισμός της σκέψης.

v Μ’ αυτό ορίζουμε το πρόβλημα προς επίλυση ή -καλύτερα- δίνουμε ένα φάσμα ορισμών, καθορίζουμε τον σκοπό και στόχους, καταστρώνουμε ένα σχέδιο και τις λεπτομέρειες της διαδικασίας, εστιάζουμε με σαφήνεια, διατυπώνουμε τις σωστές ερωτήσεις (διερευνητικές/ανοικτές ή ελέγχου/κλειστές), δίνουμε οδηγίες ανά πάσα στιγμή.

v Δεν προσεγγίζει το ίδιο το θέμα, αλλά τις σκέψεις που κάνουμε πάνω στο θέμα. Συνιστά δηλ. τη μεταγνώση.

v Υποδηλώνει την επισκόπηση, την ψυχραιμία, τον έλεγχο, την αποστασιοποίηση.

v Με το γαλάζιο καπέλο συνήθως ξεκινούμε και τελειώνουμε μια συζήτηση.

v Στην αρχή της συνάντησης το γαλάζιο καπέλο επισημαίνει:

• Γιατί είμαστε εδώ
•  Ποιο είναι το ζήτημα με το οποίο θα ασχοληθούμε
• Ορισμός της κατάστασης ή του προβλήματος
• Τι θέλουμε να πετύχουμε
• Πού θέλουμε να καταλήξουμε
• Το υπόβαθρο στο οποίο θα στηρίξουμε τη σκέψη μας και τη στρατηγική
• Τηρεί την τάξη, την  πειθαρχία και φροντίζει όλοι να φορούν το σωστό καπέλο. Να εμποδίζει τις αντιπαραθέσεις.
• Την ημερήσια διάταξη
• Την ακολουθία των καπέλων

v Στο τέλος της συνάντησης το γαλάζιο καπέλο επισημαίνει:

• Ανακεφαλαιώνει
• Τι πετύχαμε
• Τα αποτελέσματα
• Τα συμπεράσματα
• Τις αποφάσεις
• Το σχέδιο
• Τη λύση του προβλήματος
• Τα μελλοντικά βήματα ή την ανάγκη νέας σύσκεψης
• Κρίνει αν επιτεύχθηκε η επιθυμητή πρόοδος

v Το γαλάζιο καπέλο είναι ο διευθυντής ορχήστρας. Παίρνει την καλύτερη δυνατή ερμηνεία από την ορχήστρα του. Αλλά και ο καθένας μπορεί να υποβάλλει διαδικαστικές προτάσεις.

v  Ο πρόεδρος μπορεί να αναθέτει μέρος των αρμοδιοτήτων του σε κάποιον άλλο, αλλά πάντα μέσα στο προδιαγεγραμμένο πλαίσιο.

v Το γαλάζιο καπέλο είναι ο χορογράφος της σκέψης. Μιας τυπικά δομημένης σκέψης, αλλά και με στοιχεία αυτοσχεδιασμού.

v Αξιολογεί τις προτεραιότητες, καταγράφει τους περιορισμούς. Θέτει το πλαίσιο.

v Προσαρμόζει το πρόγραμμα ώστε να ταιριάζει στην εκάστοτε κατάσταση (ίσως κόκκινο, λευκό, κίτρινο κλπ)

v Το φορά συνήθως ο συντονιστής της συζήτησης, ο πρόεδρος της σύσκεψης, αλλά μπορεί να ζητηθεί να το φορέσουν και όλοι οι παριστάμενοι.

v Φορώντας το μπορούμε να κάνουμε σχόλια πάνω στις παρατηρήσεις μας.

v Το γαλάζιο δίνει σχήμα σε μια συζήτηση που μπορεί να φαίνεται χαώδης.

v Αν δεν είναι δυνατόν να ληφθεί μια απόφαση, το γαλάζιο καπέλο καταγράφει γιατί συμβαίνει αυτό. Ίσως να χρειάζονται περισσότερες πληροφορίες. Ίσως να υπάρχουν διαφορετικές αξίες που δεν συμφιλιώνονται. Τότε το γαλάζιο καπέλο ορίζει μια νέα εστίαση (αντικείμενο νέας σύσκεψης).

v Ενδεικτικά ερωτήματα:

• Φοράω το μπλε καπέλο και πιστεύω ότι πρέπει να εφαρμόσουμε περισσότερο πράσινο καπέλο σκέψης σε αυτό το σημείο.
• Θα ήθελε κάποιος να προτείνει μια δομή γαλάζιου καπέλου για τη σύσκεψη;
• Έχουμε πολλές ενδιαφέρουσες ιδέες, αλλά καμιά δεν σχετίζεται με την αρχική εστίαση. Ας  επανέλθουμε στον στόχο μας. Έχετε κάποιο σχόλιο γαλάζιου καπέλου;
• Μας χρειάζεται λίγη σκέψη γαλάζιου καπέλου για να οργανώσουμε τις διαθέσιμες προτάσεις ώστε να διαμορφωθεί ένας κατάλογος. Κατόπιν μπορούμε να ταξινομήσουμε τις προτάσεις σε εκείνες που χρειάζονται αξιολόγηση, εκείνες που χρειάζονται περισσότερη επεξεργασία, εκείνες που πρέπει απλώς να καταγραφούν. Προτεινόμενη σειρά καπέλων: λευκό-κίτρινο-πράσινο (εποικοδομητική σκέψη για τις υπάρχουσες προτάσεις), μαύρο (για τις ανέφικτες λύσεις), κίτρινο-πράσινο (άρση των επισημάνσεων του μαύρου), μαύρο (για αβεβαιότητες, κινδύνους, ελλείψεις), γαλάζιο (επισκόπηση επιτεύξεων και στρατηγική), κόκκινο (συναισθήματα για τις διαθέσιμες επιλογές), κίτρινο-μαύρο (εναλλακτικές λύσεις), γαλάζιο (στρατηγική για εφαρμογή λύσεων).
• Φορέστε το μπλε καπέλο. Ας συμφωνήσουμε όλοι μαζί σε μία λύση πάνω στην οποία θα εργαστούμε. Εναλλακτική: αυτός που βιώνει το πρόβλημα διαλέγει την λύση μόνος/ η του/της.
• Ας θέσουμε καθαρά τον σκοπό, τους στόχους και τις επιδιώξεις μας.

3 ζεύγη καπέλων

·         Λευκό – Κόκκινο

·         Μαύρο – Κίτρινο

·         Πράσινο – Γαλάζιο

Ενδεικτικές διαδοχές καπέλων

Γαλάζιο – Λευκό – Κόκκινο – Κίτρινο – Πράσινο – Μαύρο – Γαλάζιο

Γαλάζιο – Μαύρο – Κόκκινο – Λευκό – Πράσινο – Κίτρινο – Γαλάζιο

Γαλάζιο καπέλο - Κόκκινο – Κίτρινο - Πράσινο – Άσπρο – Μαύρο - Γαλάζιο 

Πλεονεκτήματα, Οφέλη

Τα πλεονεκτήματα, οφέλη από την εφαρμογή της τεχνικής των 6 καπέλων είναι:

• Εξοικονόμηση  χρόνου στις συσκέψεις στο ¼ του συνηθισμένου.
• Αύξηση της παραγωγικότητας της σκέψης (περίπου 500%). Μεγιστοποίηση της ευαισθητοποίησης του εγκεφάλου σε διαφορετικές κατευθύνσεις κάθε φορά.
• Αρχικά επικέντρωση και συστηματική διερεύνηση ενός ζητήματος χάρη στην παράλληλη σκέψη (οι απόψεις όλων παρουσιάζονται παράλληλα χωρίς αντιπαραθέσεις, συγκρούσεις, κριτική), και στη συνέχεια διερεύνηση του ζητήματος από πολλές και διαφορετικές πλευρές χωρίς να προκαλείται σύγχυση μεταξύ λογικής, συναισθημάτων, πληροφοριών, προσδοκιών, δημιουργικότητας.
• Εστίαση της νοητικής ικανότητας πολλών ανθρώπων πάνω σ’ ένα πρόβλημα ώστε η λύση να προκύπτει ευκολότερα και γρηγορότερα.
• Εναλλακτικό μοντέλο σκέψης και ενεργοποίησης τόσο για τα άτομα όσο και για τις ομάδες.
• Πλαίσιο συμμετοχής σε παραγωγικές συσκέψεις «ομαδικής ανταλλαγής απόψεων». 
• Συμβολικός και σύντομος τρόπος οργάνωσης, σχεδιασμού, εργασίας και επικοινωνίας. 
• Τα 6 καπέλα είναι μια διάλεκτος σαφής, χωρίς να είναι προσβλητική. Δεν απειλεί το εγώ ή την προσωπικότητα των παρισταμένων. 
• Υπέρβαση της μαιευτικής διαλεκτικής του Σωκράτη, της «απόλυτης αλήθειας» του Πλάτωνα και των «κατηγοριών» του Αριστοτέλη. 
• Υπέρβαση των ορισμών και περιγραφών, κατηγοριοποιήσεων, δίνοντας απλώς κατευθύνσεις. 
• Υπέρβαση των συγκρούσεων, συναισθηματισμών και εγωισμών επικράτησης, των παγιωμένων ρόλων και συμπεριφορών. 
• Παράκαμψη των βαθύτερων αληθειών, κινήτρων, αιτίων και επικέντρωση στη συμπεριφορά.
• Παιγνιώδης προσέγγιση. 
• Κατάλληλο εργαλείο για εργασία σε μεταβαλλόμενα περιβάλλοντα, όπου δεν μας απασχολεί τόσο το «τι είναι», αλλά το «τι μπορεί να γίνει». 
• Ζητούμενο δεν είναι η επιχειρηματολογία της μιας ή της άλλης εδραιωμένης θέσης, αλλά η δημιουργία περισσότερων δυνατοτήτων. Εξάλλου συχνά μια τεκμηρίωση είναι ατελής ελλείψει φαντασίας  η ικανών στοιχείων. Γι’ αυτό τα στατιστικά στοιχεία ίσως έχουν μεγαλύτερη αξία από ένα λογικό συμπέρασμα.
• Συμμετοχή ενεργή, εύστοχη και αποδοτική.
• Απλή και αποδοτική μέθοδος που μαθαίνεται γρήγορα και εφαρμόζεται άμεσα, με μακροχρόνια αποτελέσματα. 
• Μας ενδιαφέρει η χαρτογράφηση της συλλογικής σκέψης, ο εντοπισμός των πιθανών διαδρομών και μετά η επιλογή της καλύτερης λύσης. 
• Οι αποφάσεις μοιάζουν να προκύπτουν από μόνες τους. Συχνά, όταν φτάνουμε στο γαλάζιο καπέλο, η απόφαση είναι προφανής. 
• Πλαίσιο για συνολική και σχολαστική προσέγγιση ενός θέματος, επεξεργασία ενός μεγάλου φάσματος πληροφοριών, αποτελεσματική και καλή επικοινωνία, λήψη καλύτερων αποφάσεων, παραγωγή καινούριων και αποδοτικών ιδεών, εφαρμογή αλλαγών, προγραμματισμό εφαρμόσιμης δράσης. 

Πηγές

·      Edward de Bono, Τα Έξι Καπέλα της Σκέψης (Six thinking hats), μτφρ. Γιώργος Μπαρουξής, Αλκυών, Αθήνα, 2006

·      http://en.wikipedia.org/wiki/Edward_de_Bono

·      http://cosy.ds.unipi.gr/wiki/index.php/Six_Thinking_Hats
·      http://www.debonothinkingsystems.com/about/
·      http://www.debonosociety.com/THE
·      http://www.debonofoundation.co.uk/

·      Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Δράμας Εξ αποστάσεως μάθημα «Learning by six Thinking Hats» http://elearning.didedra.gr/course/view.php?id=20 

---

[1] Το πρόβλημα μπορεί να τεθεί και από ένα άτομο που νιώθει υπεύθυνο για αυτό και εμπλέκεται προσωπικά.

[2] Η γνώμη στηρίζεται στην κρίση, ερμηνεία, διαίσθηση. Εκφράζεται με το κόκκινο, μαύρο, κίτρινο καπέλο. Με το κόκκινο καπέλο η γνώμη εκφράζεται ως συναίσθημα.